Standplaats Jakarta: Vuilnismieren

Een tjitjak op sterven. Zonder staartje ligt hij zieltogend op de tegels, kleine mieren bedrijvig om hem heen. Zelfs voor hij echt dood is, beginnen ze hem al op te ruimen. De volgende ochtend is hij voor de helft verdwenen.

Er loopt een man door onze straat. Hij heeft een grote zak op zijn rug, een haak in zijn hand. Hij stopt bij een vuilnisluik, port erin op zoek naar iets van waarde, stopt het in zijn zak, gaat door naar het volgende huis. Het zijn deze vuilniszoekers die, net als de mieren in onze tuin, ervoor zorgen dat Jakarta niet helemaal omkomt in zijn eigen vuil. Waar de overheid geen raad weet met de zevenduizend ton afval die elke dag naar de vuilnisbelt gebracht wordt, zijn het deze kleine mensen die ervoor zorgen dat op zijn minst een deel van het afval gerecycled wordt.

Recycling

Met pijn in mijn Hollandse hart zag ik twee jaar geleden hoe ons kersverse personeel alle afval door elkaar in de vuilnisbak naast onze poort kiepte. Aan de buitenkant van de tuinmuur zat een klein deurtje. Als de vuilnismannen kwamen, haalden ze ons vuilnis met scheppen en handen door het kleine deurtje naar buiten, deden het in manden en droegen het naar de wachtende vrachtauto. Het vervulde me met diepe schaamte. Dus ging ik op zoek naar een oplossing.

Al snel kwam ik bij het fenomeen bank sampah (vuilnisbank) terecht, een initiatief dat in 2008 in Yogyakarta begonnen is. In Surabaya nam de voortvarende vrouwelijke burgemeester, Tri Rismaharini, het over en zorgde er zo voor dat Surabaya de schoonste stad van Indonesië werd. Het idee is simpel: moedig mensen aan afval te scheiden en het schoon in te leveren op een vuilnisverzamelpunt. Daar wordt het gewogen en de prijs bepaald. Iedere deelnemer heeft een bankboekje waarin het saldo wordt bijgehouden. Op deze manier sparen de mensen voor schoolgeld of andere benodigdheden. 

Mijn mensen hoorden mijn voorstel met grote scepsis aan. Ze hadden nog nooit van een bank sampah gehoord en vonden het te ver weg toen ik er een op de kaart aanwees. In dit geval hield ik voet bij stuk. Sterker nog, we gingen niet alleen papier, glas, blik en plastic scheiden… We gingen ook ons organisch keukenafval composteren in twee geïmproviseerde composteeremmers. En als ze dan zelf niet naar de bank sampah wilden, dan konden we toch op z’n minst het afval gescheiden aan de vuilnismannen geven.

Nu, twee jaar later, moeten ze toegeven dat het werkt. De vuilnismannen zijn blij met het schone, gescheiden afval. De blikjes verkoopt mijn Penny zelf aan een vuilniszoeker die regelmatig door de straat loopt met zijn handkar en zijn weemoedige roep.

Retno Hapsari van XS-project vertelt vol mededogen over haar trash pickers. Ze wonen vaak illegaal in Jakarta. Hun opkopers, de lapak, geven toestemming om gratis op hun vuilnislandje te wonen, mits ze waardevol afval aan hen verkopen. XS-Project werkt voor de vuilniszoekers in Cirendeu, waar op dit moment zes tot zeven lapak met zo’n vijftig tot vijvenzeventig gezinnen werken. In een poging de armoedecirkel te doorbreken, verzorgt XS-Project er voor tachtig kinderen onderwijs en andere activiteiten. Het is op die stukken land, verspreid door de stad, dat de tweede selectie gedaan wordt.

Bantar Gebang

Bantar Gebang in Bekasi is het eindstation van de zevenduizend ton afval die Jakarta elke dag produceert. Omdat het afval slecht gescheiden wordt, zijn er ook hier nog vele vuilniszoekers elke dag bezig om bruikbare materialen uit de grote, stinkende vlakte van 110 hectare te halen.

De gemeentereinigingsdienst van Jakarta heeft sinds september 2016 dappere pogingen gedaan om de immense problemen te verminderen. Zo zijn de bergen vuilnis nu tot piramides gevormd om verzakkingen te voorkomen, iets waarbij in het verleden vele vuilniszoekers zijn omgekomen. Over het vuilnis wordt ‘geomembraan’ uitgespreid met een tweeledig doel: voorkomen dat de giftige stoffen met het regenwater de grond inzakken en het door de vuilnisbergen afgescheiden methaangas opvangen om er vervolgens elektriciteit mee op te wekken. Een filmpje van de gemeentereinigingsdienst toont opgewekte beelden van een groene oprijlaan, aangelegde groentetuinen en viskweekvijvers, maar de werkelijkheid blijft moeilijk te verbloemen. 

Oplossingen?

Indonesië staat na China als tweede op de wereldranglijst van grootste plasticvervuilers van de oceanen. Het droevige resultaat daarvan zien we om ons heen als we naar het strand gaan. Waar te beginnen met de oplossing?

Het stadsbestuur van Jakarta is inmiddels helemaal vóór de bank sampah. De gemeente heeft aangekondigd dat ze streeft naar duizend nieuwe in 2018, zodat het totale aantal op ongeveer vijftienhonderd komt. Elke wijk zou er een moeten hebben. Wel heeft het stadsbestuur er weinig voor over. Het moet allemaal door privé-initiatief gaan gebeuren.

En privé-initiatieven zijn er zeker, ook naast de vuilniszoekers, de lapak en de vijfhonderd bank sampah die er al zijn. Projecten zoals XS-Project, waar van plastic afval tassen en andere producten worden gemaakt, maar ook bijvoorbeeld van een hip bedrijfje in Semarang, waar je via een app je recyclebare afval kunt laten ophalen om daar vervolgens telefoontikken of je elektriciteit mee te betalen. Of de website PreciousPlastic.com, waar studenten uit Eindhoven alle informatie die je nodig hebt om zelf plastic te gaan recyclen online hebben gezet en zo wereldwijd de mieren de informatie geven die nodig is om te doen wat de overheid nalaat. Druppels op een gloeiende plaat? Misschien. Of gewoon allemaal mee gaan mieren?